در گوشه و کنار جهان در لابه لاي فرهنگ عامه ، عقايد و باورهايي به چشم مي خورند که از نظر تفکر مدرن در رده عقايد خرافي طبقه بندي مي شوند. علي رغم بار معنايي منفي که بر اين دسته از عقايد متصور است ، بر پايه منطق امروزين ، خرافات آن گونه از عقايد و باورهايي هستند که به لحاظ علمي و تجربي غير قابل دفاع بوده و مي تواند زمينه هاي تحرک يا توقف جامعه را حول موضوعي خاص فراهم آورد. به همين ترتيب به لحاظ کارکردهاي آشکار و پنهان مثبت و منفي که اين دسته از عقايد در جوامع امروزين دارند، بحث و بررسي پيرامون آنها اهميت ويژهاي مي يابد. بر اين اساس، پژوهش حاضر با تکيه بر عقايد و باورهاي رايج در فرهنگ عامه شهروندان تهراني در پي کشف گستره و نفوذ برخي زمينه هاي مرتبط با آنها برآمده و با استفاده از روش پيمايشي و ابزار پرسشنامه و توصيف و تحليل يافته ها به اين نتيجه رسيده است که افرادي که نحوه ارتباط و نزديکي بيشتري با نوگرايي ، خردگرايي ، علم ورزي و تجربه گرايي دارند (نظير تحصيلات بالاتر، مدت اقامت بيشتر و تولد در شهرهاي بزرگتر، مشاغل امروزيتر) و به طور کلي درگيري بيشتري با شرايط جامعه مدرن دارند، تمايل کمتري به عقايد خرافي دارند. همچنين مردان، کمتر از زنان و منطقه يک کمتر از ساير مناطق ٢٢ گانه شهر تهران به عقايد خرافي گرايش دارند.
يکي از موضوعاتي که در حيطه اعتقادات و باورها معرفي مي شود و اذهان زيادي را به خود مشغول داشته ، دسته اي خاص از اعتقادات است که تحت عنوان خرافات ١ از آنها ياد مي شود. اين دسته از عقايد بنا بر ماهيت شهودي که دارند، همواره مورد مناقشه بوده و جهت گيري هاي بعضا موافق و مخالفي را به همراه داشته است .
تعدادي از اين باورها جنبه محلي و قومي دارند و در حيطه يک جغرافياي خاص شناخته مي‌شود و برخي ديگر از اين نوع اعتقادات جنبه بين المللي دارند، براي مثال نحس بودن عدد ١٣ که تقريبا در اکثر فرهنگ ها و ملل شايع است و به نحو غير قابل باوري در بين مردم اشاعه پيدا کرده است . آنچه مسلم است اينکه بخش عظيمي از فرهنگ عامه به اين مفاهيم اختصاص داشته و با شيوه هاي بنيادين انديشيدن و احساس کردن و به طور کلي با نحوه پاسخگويي انسان ها به محيط پيوند تنگاتنگي پيدا کرده است .
نکته حائز اهميت در مورد خرافات اين است که به واسطه ارتباط اين گونه عقايد با صور زيرين (زيرساخت) احساسي اقوام و احساسي امنيت وجودي ، چنان ارزش و اعتباري کسب نموده اند که تقريبا هيچ گونه باور متضادي را برنمي تابند. همان طور که ديويد هيوم بيان نموده ، تمايل به خرافات را هرگز نمي توان از بين برد، چون نکته متناقض اينجاست که خرافات بخش جدايي ناپذير آن دسته از سازوکارهاي انسان است که بدون آنها آدمي قادر به ادامه حيات نيست .
١-٢- تعريف خرافه
خرافه واژه اي عربي است و ريشه آن خرف به معني چيدن ميوه است . خرفه با ضم حرف خ، به معني حکايت ، قصه و يا عقيده اي فاسد و رأي باطل است که جمع آن خرافات است . در واژه نامه ها در تعريف کلمه
"خرافات" آمده است : اعتقادات بي اساس که با عقل و منطق و واقعيت سازگاري نداشته باشد. خرافه پرستي نيز عبارت است از پيروي از عقايد باطل و بي اساس که با درجه فرهنگ و دانش جامعه اي که فرد خرافي
متعلق به آن است هيچ تناسبي نداشته باشد. همچنين از خرافات در کتب مختلف به حديث باطل ، سخن بيهوده و ياوه (عميد، ١٣٦٥، ص١٠٠١)، سخن موهوم و افسانه اي ، درک نادرست علت ها و معلول ها، ترس از ناشناخته ها و اعتقاد افراطي به تأثير عوامل ماوراءالطبيعه در زندگي بشر ، هر نوع عقيده نامعقول و بي اساس (فرهنگ اکسفورد) نيز ياد مي شود. بر همين اساس در کتب پژوهشي مختلف تعاريف مختلفي از خرافات ارائه شده است که در ادامه به پاره اي از اين تعاريف اشاره مي شود:
١-٣- زمينه هاي تاريخي خرافات
استعداد بشر در برقراري روابط بين پديده ها و اصرار او در نسبت دادن رخدادها به علتي ديگر، همراه با ضعف دانش او نسبت به وقايع و اتفاقات ، در طول تاريخ ، گرايشات مختلفي را پديد آورده است که زيرساخت فکري ادوار تاريخي بشر محسوب مي شود.
از سوي ديگر در اعصار سياه اجتماعي و سياسي از جمله دوره غلبه اقوام بيگانه ، وقتي جامعه دستخوش اضطراب درماندگي بوده و راهي براي گريز يا بهروزي نمي يافت نيز گرايش به اعتقادات خرافي به عنوان تنها راه کاهش آلام و مصيبت هاي جوامع تحت سلطه شناخته مي شده است ، چرا که ذاتا براي ادامه حيات نيازمند «اميد» بوده و در غياب اميد واقعي به آرزوهاي واهي متوسل مي گرديد. بنابراين باز اين نتيجه حاصل مي شود که خرافات از جهل و ناآگاهي انسان درباره پيوند ع لي موجود بين پديده ها نشئت گرفته است .
١-٤-پيشينه پژوهش
در بررسي سابقه موضوع ، مشاهده شد که به جز چند پژوهش اسنادي و ميداني که شمار آن به تعداد انگشتان دو دست نمي رسد، پژوهش گسترده اي درباره موضوع خرافات در ايران به انجام نرسيده است . به عنوان نمونه اي از کارهاي انجام شده مي توان به پژوهش مسعود سپهر با عنوان «بررسي مصاديق بارز عوامل و علل بروز و راه هاي مبارزه با خرافات و موهومات ، جمود و تحجر فکري »، در سال ١٣٨٦ اشاره کرد که در سطح توصيفي به بررسي ميزان شيوع خرافات پرداخته است . تحقيق به اين نتيجه رسيده است که در زمينه مسائل ديني ، خرافات زيادي در جامعه وجود دارد. در پايان نيز پاسخ علماي متعددي را به سؤالات محقق پيرامون برخي خرافه هاي مذهبي ارائه کرده است . «راه هاي مقابله با خرافات و موهومات » عنوان تحقيق ديگري است که در سال ١٣٧٥ توسط اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان لرستان انجام شده است . در اين تحقيق ، تعدادي از خرافه هاي موجود مورد بررسي قرار گرفته و نتايج تحقيق به صورت درصدي ارائه شده و در پايان به طور مختصر راهکارهايي ارائه گرديده است .
١-٥- چارچوب نظري و رويکردهاي تحقيق
١-٥-١- رويکردهاي جامعه شناسي
با مروري بر منابع موجود در مورد نظريه هاي جامعه شناسي ، هيچ نظريه اي يافت نشد که به طور مستقيم و منسجم به موضوع خرافات پرداخته باشد، ولي در بسياري از آثار و ديدگاه هاي صاحبنظران مختلف ، مي توان اظهار نظرهايي را در اين مورد شناسايي کرد.
نکته قابل توجه در واکاوي اين نظرات اين است که صاحبنظران در تحليل اين مفهوم عمدتا نوگرايي در نقطه مقابل خرافه گرايي تأکيد کرده اند. در ادامه شرحي از اين موارد آورده مي شود.
اينکلس به همراه اسميت ، نقطه آغاز تجدد و نو شدن را در نوسازي انسان مي دانند. آنها انسان نوين را فراهم کننده توسعه اقتصادي ، سياسي ، اجتماعي و فرهنگي مي دانند، براي او ويژگي ها و معيارهايي را بر شمرند. آنها عناصر محيطي را در قالب متغيرهايي چون شهري شدن ، تعليم و تربيت وسايل ارتباط جمعي ، صنعتي شدن ، سياسي شدن ، کار در کارخانه و غيره مي بينند و براي معيارهاي دروني در خصوص انسان نو و مدرن به ويژگي ها و معيارهاي زير توجه دارند:
١. آمادگي انسان براي قبول و پذيرش تجربيات تازه و استعداد او براي ابداع و تغيير؛
٢. برخورداري از عقايد آزاد و توجه به تنوع عقايد و آگاهي از اختلاف آنها با يکديگر؛
٣. معطوف بودن ذهن او به حال و آينده تا به گذشته و برخوردار بودن از وقت شناسي و نظم و انضباط ؛
٤. تمايل داشتن به برنامه ريزي و سازماندهي امور؛
٥. کارآمد بودن يا داشتن ايده ها و توانمندي تسلط بر محيط ؛
٦. قابل محاسبه دانستن جهان ؛
٧. احترام به ديگران ؛
٨. اعتقاد به علم و تکنولوژي ؛
٩. احترام به برابري و رعايت حقوق ديگران (ازکيا ١٣٧٧، ص ١١١).
اينکلس و اسميت نتيجه مي گيرند که اين مشخصات به صورت يک مجموعه به دنبال هم ظاهر مي شوند. با بروز يکي از عوامل نوگرايي ، زمينه بازي ديگر عوامل نيز فراهم مي شود. به نظر آنان در مقابل جوامع نوگرا، انساني که در جوامع سنتي زندگي مي کند، محکوم به جمود فکري است ، فاقد روحيه سودمندانه ، اسير سرنوشت ، هراسان از نوآوري ، بي اعتماد و نا آشنا به جهان خارج و شديدا وابسته به اقتدار سنتي است . او منفعل ، فاقد همت بلندپروازانه و ناتوان در جهت تغيير سرنوشت است و به آموزش ارجي نمي نهد.
اينکلس به وسايل ارتباط جمعي نيز اشاره مي کند و به نظر او «آنهايي که در معرض وسايل ارتباط جمعي قرار گرفته اند، ديدگاه نوتري دارند،». نوگرايي به دليل ويژگي هايي که گفته شد، مي تواند باعث کاهش گرايش به خرافات شود. از اين رو ميزان نوگرايي به عنوان يکي از متغيرها بايد مورد بررسي تجربي قرار گيرد.
١-٥-٢- رويکردهاي روانشناختي
مطالعات روانشناسي خرافات نشان مي دهند که معمولا در مواقع حساس و لحظاتي که عدم اعتماد و اطمينان به آينده وجود داشته ، براي مثال در رويارويي با مسايلي همچون تولد، مرگ ، مرض ، قحطي ، فقر، حوادث طبيعي و پيشامدهايي از اين قبيل که هميشه براي بشر اضطراب آور بوده اند و احساس شکست و ترس و خشم به دنبال داشته اند، خرافات زاده مي شود، در اين مواقع انسان ها به دليل اينکه نمي توانسته اند از راه علم و منطق دلايلي منطقي براي توجيه اتفاق ارائه نمايند، به اعتقادات خرافي گرايش پيدا مي نمايند تا از اضطراب و تشويش دروني رها شوند و تسکين خاطر پيدا کند. (داويديان و ساعدي ١٣٤٤، ص١٨) بر اساس اين ديدگاه ، بشر همواره براي فائق آمدن بر ترس دروني خويش و ارائه راهکار مناسب در مقابل ناآگاهي خود دست به اعمال خرافي مي زند.
١-٥-٣- رويکردهاي روانشناختي اجتماعي
روانشناسان اجتماعي با انتقاد بر تقليل گرايي موجود در نظريه هاي روانشناختي ، عواملي چون فرآيندهاي اجتماعي را در نظريه هاي خود لحاظ کرده و رويکرد ديگري را پيش روي ما گشوده اند.
١-٦- گونه شناسي خرافات
دايرة المعارف بريتانيکا چهار نوع خرافه را دسته بندي مي کند: ١. عبادت ناشايست خداي واقعي ؛ ٢. بت پرستي ؛ ٣. فالگيري و ٤.
عقايد باطلي چون جادو و جنبل. اين دايرة المعارف پس از طبقه بندي خرافات ، به صورت جزئي انواع خرافات را خارج از موارد زير نمي داند: طالع بيني ، تفأل به هوا، طلسم ، غيب گويي يا کف بيني ، تفأل به وسيله آينه ، تفأل به وسيله نمک ، فال گيري با ورق ، رمل و اسطرلاب ، تفأل به وسيله آب ، پرستش خورشيد، ماه ، ستارگان و حيوان پرستي ، شيطان پرستي ، غيبگويي ، احضار مردگان ، روح گرايي و پيشگويي از طريق خواب ، طلسم عشق ، جادو و جنبل .
دسته بندي ديگري که در مورد انواع خرافات انجام گرفته ، مربوط به دکتر يوسف فضايي است . او در مقاله خويش پس از تعريف خرافات و اوهام ، خرافات را به ٦ دسته تقسيم مي کند که اين ٦ گروه عبارت اند از:
١. کهانت و پيشگويي حوادث آينده ؛
٢. جن گيري و ارتباط ؛
٣. طالع بيني ، فال بيني و دعا نويسي ؛
٤. توسل به جادو، طلسم و تعويذ؛
٥. عقيده به حاکميت سرنوشت ؛
٦. عقيده به بخت ، شانس و قسمت .
دسته تقسيم شده است :
١. اعتقاد به نيروهايي که در طبيعت هستند:
اين دسته از خرافات به مواردي ارتباط دارد که به ابعاد ماوراءالطبيعي زندگي انسان ها اشاره مي کند و در واقع اين دسته از باورها بيشتر حالت شهودي دارند. در اين طبقه ، خرافاتي چون احضار و ارتباط با ارواح ، احضار و ارتباط با اجنه و جادوگري را مي توان نام برد.
٢. پيش بيني حوادث آينده (پيشگويي )
دسته ديگر از خرافات ماهيت پيشگويي و پيش بيني حوادث آينده دارند و مواردي چون فالگيري ، طالع بيني و کف بيني از اين نوع مي باشند.
٣. دور کردن بلا و مصيبت
تعدادي ديگر از خرافات ماهيتا به منظور دور کردن بلا و مصيبت انجام مي گيرد که در اين گروه خرافاتي چون آويزان کردن مهره مار، اسفند دودکردن و تخم مرغ شکستن قرار مي گيرد.
٤. دستيابي به خواسته ها و نيازها
دسته ديگر از انواع خرافات ناظر بر اين بعد است که خرافات در خدمت افراد قرار مي گيرند تا دخل و تصرفي در پديده اي به وجود آورند که اين دخل و تصرف معمولا براي برآوردن نياز يا خواسته اي از بشر به کار مي رود. در اين طبقه مواردي چون افسونگري ، درمان بيماري هاي لاعلاج ، چيزخورکردن افراد قرار مي گيرد.
١-٧- چالش هاي موجود و پيش روي سنجش خرافه گرايي و استراتژي تحقيق در قبال آن
در ارتباط با خرافه و خرافه گرايي ذکر اين نکته ضروري است که خرافه هميشه از ديد ناظر خارجي که علم به روابط بين پديده دارد (يا بر اين باور است که روابط بين پديده علم يافته )، معنا مي يابد. بر اين اساس شيوه رايج حل يا توضيح مسئله در يک پارادايم خاص يا يک گفتمان حاکم ، به هيچ عنوان خرافه يا خرافه گرايي به حساب نمي آيد.
١-٨- روش پژوهش
پژوهش حاضر به روش پيمايشي انجام شده و از ابزار پرسشنامه براي گردآوري داده ها بهره جسته است . جامعه آماري اين تحقيق کليه شهروندان تهراني مي باشند که از تعداد کل جامعه آماري نمونه اي ١٠١٧ نفري به شيوه خوشه اي چند مرحله اي انتخاب و مورد بررسي قرار گرفتند. براي تجزيه و تحليل داده ها از نرم افزار Spss11.5 استفاده شد، که بنابر ضرورت از آماره هاي توصيفي و استنباطي چون جداول دو بعدي ، ضرايب همبستگي ، و مقايسه ميانگين‌ها استفاده شده است .
٢- يافته هاي توصيفي (توصيف يافته ها)
٢-١- سيماي پاسخگويان
همان گونه که جدول شماره (١) نشان مي دهد، ٤٩.٩ درصد از افراد وارد شده در نمونه را زنان و ٥٠.١ درصد ديگر را مردان به خود اختصاص داده اند. از اين ميان ٣٢.٦ درصد مجرد و ٦٧.٤ درصد متاهل مي باشند. از ميان اقوام مختلف ، فارس ها با ٦٠.١ درصد بيشترين فراواني را دارا مي باشند. پس از فارس ها، ترک با ٢٨.٩ درصد از نظر فراواني در رتبه دوم جاي دارند.
٢-٤- باور، مراجعه و سودمند دانستن افراد مدعي ارايه خدمات خارق العاده
درکنار باور به موضوعاتي که فرد شخصا مي تواند به آنها دست زند، باور به موضوعاتي هم رايج است که از پيچيدگي بيشتري برخوردارند و فرد شخصا قادر به انجام آنها نيست (يا خود را قادر به انجام آنها نمي داند).
در همين راستا و بر اساس همين نياز افراد و گروه هايي فرصت را غنيمت شمرده و با ادعاي اينکه قادر به پاسخگويي به اين نيازها هستند، خدماتي را عرضه مي کنند.
اين دسته از افراد شامل رمال ها، فال گيرها، جن گيرها و ... مي باشند. در اين ارتباط ارزيابي پاسخگويان از واقعي بودن يا واقعي نبودن ادعاهاي اين افراد مورد سنجش قرار گرفت ، سپس ميزان مراجعه افراد مورد مطالعه اين افرد سنجش شد و در نهايت نتيجه مند بودن يا نبودن اين مراجعه نيز از پاسخگويان پرسيده شد.
٢-٤- ١- باور به افراد مدعي ارايه خدمات خارق العاده (واقعي و غير واقعي دانستن اين ادعاها)
٢-٤-٢- مراجعه به افراد مدعي
خدمات خارق العاده
در زمينه وضعيت مراجعه به هر يک از افراد فوق ، نتايج نشان مي دهد که پاسخگويان بيش از همه به فال گيرها مراجعه کرده اند (١٧.٢ درصد) و کمتر از همه به احضارکنندگان اجنه مراجعه نموده اند (٤.٨ درصد). درصد مراجعه به طالع بين ها (١٠.٦ درصد)؛ افسونگران (٩.٨١ درصد)؛ و احضارکنندگان ارواح (٨.٨ درصد) نيز در رده بعد از فال گيرها قرار دارند. ستون مياني جدول شماره (٦) توزيع فراواني درصد مراجعه کنندگان به مدعيان اين گونه اعمال را نشان مي دهد.
٢-٤-٣- سودمندي خدمات خارق العاده دريافت شده
٧٠ درصد از مراجعه کنندگان به احضارکنندگان ارواح معتقد بوده اند که اين مراجعه نتيجه داشته است . ٧٤.١ درصد از مراجعين به افسونگران از مراجعه راضي بوده ، ٧١.٧ درصد از مراجعه کنندگان به احضارکنندگان اجنه کار آنها را نتيجه مند دانسته اند، ٦٣.٨ درصد از مراجعين به جادوگران کار آنها را با نتيجه دانسته ، ٤٩.١
٢-٥- مقايسه ميانگين هاي عقايد ذکرشده
يکي از اساسي ترين خصايص کار عملي ، مقايسه است . با مقايسه مي توان ابعاد مورد مطالعه را مورد تجزيه و تحليل قرار داد و رأي بر اولويت يکي و تأخر ديگري داد. به دليل اهميت مقايسه در همه علوم و به خصوص علوم اجتماعي در اين بخش ميانگين انواع مختلف عقايد و باورهاي خرافي که در بالا به صورت تک تک گزارش شد، با همديگر مقايسه مي شود، نکته قابل توجه اين است که هر عقيده و باور خرافي از ١ تا ٣ نمره گذاري شده که نمره ١ کمترين و نمره ٣ بيشترين نمره است .
٢-٦- مطالعه ستون طالع بيني روزنامه ها
در مورد مطالعه ستون طالع بيني روزنامه ها توسط پاسخگويان نتايج نشان مي دهد که ١٣.٢ درصد از افراد مورد مطالعه ، هميشه ستون طالع بيني روزنامه ها را مطالعه مي کنند، ٤٢.٣ درصد بعضي وقت ها اين کار را انجام مي دهند و ٤٣.٦ درصد ستون طالع بيني روزنامه ها را اصلا مطالعه نمي کنند.
٢-٧- وجود يا عدم وجود کتاب طالع بيني در منزل و مراجعه به آن
مطالعات و تحقيقات عديده اي نشان داده است که اگر فرد در معرض چيزي قرار داشته باشد، به مرور زمان تمايل و کششي به سمت آن چيز در فرد به وجود مي آيد. اين نظريه به ويژه در مباحث کنترل اجتماعي و از بين بردن زمينه هاي جرم و انحراف بسيار مفيد و مؤثر بوده است .
٣- تحليل يافته ها
پس از بررسي نتايج توصيفي متغيرهاي موجود در طرح بررسي اعتقادات فرهنگي شهروندان تهراني ، در ادامه پاره اي از نتايج تبييني جالب توجه در اين طرح مورد بررسي قرار مي گيرد.
٣-١- تأثير جنسيت بر ميزان گرايش به خرافات
با توجه به پيش زمينه هاي گفته شده براي متغير جنسيت در مباني نظري ، به نظر مي رسد که اين تغيير بر روي ميزان اعتقاد به باورهاي خرافي تأثير داشته باشد.
٣-٢- تأثير وضعيت تأهل بر ميزان گرايش به باورهاي خرافي
آزمون آناليز واريانس يکطرفه تفاوت ميانگين هاي گرايش به باورهاي خرافي بر اساس وضعيت تأهل نشان مي دهد که ميانگين گرايش به خرافات در بين مجردين ٤٧.٦٠، در بين متأهلين ٧٥.٤٥ مي باشد.
٣-٣- تأثير رابطه بين ميزان درآمد ميزان گرايش به خرافات
جدول ضريب همبستگي حاصل ارتباط اين دو متغير نشان مي دهد که هر چه بر ميزان درآمد پاسخگويان افزوده مي شود، ميزان خرافه گرايي در آنها کاهش پيدا مي کند، ضريب همبستگي پيرسون اين دو متغير (٠.٢٤٣- = r) مي باشد نشان دهنده ارتباط تقريبا متوسط رو به پائيني بين اين دو متغير است که جهت اين ارتباط منفي است .
٣-٤- تأثير ميزان تحصيلات پاسخگويان بر ميزان گرايش به خرافات
يکي ديگر از متغيرهاي مهم و تأثيرگذار بر ميزان گرايش به خرافات تحصيلات پاسخگويان است ، به طوري که احتمال مي‌رفت با افزايش ميزان تحصيلات ، ميزان خرافه گرايي کاهش پيدا کند (رابطه معکوس).
٣-٥- تأثير تحصيلات والدين بر ميزان گرايش به خرافات
همان گونه که احتمال داده مي شد، افزايش تحصيلات مي تواند آگاهي هاي فرد را افزايش داده و زمينه کاهش خرافه گرايي را فراهم آورد. احتمال مي داديم تحصيلات پدر و مادر و در مجموع سطح آگاهي خانواده- به عنوان
٣-٦- مدت اقامت در تهران و ميزان گرايش به خرافات
ضريب همبستگي بين دو متغير مدت اقامت در تهران و ميزان گرايش به خرافات معادل ١١١.- که نشان از ارتباط ضعيف معکوسي بين اين دو متغير دارد و گوياي اين است که هر چه مدت اقامت در تهران بيشتر شود، ميزان خرافه گرايي کمتر مي شود. اين رابطه در سطح ٠.٠٠١ نيز معني دار مي باشد.
٣-٧- اهليت و ميزان گرايش به خرافات
يکي از فرضيه هايي که در اين تحقيق مورد بررسي و آزمون قرار گرفت ، تأثير خاستگاه اجتماعي افراد و ميزان تمايلات خرافاتي آنها بود. براي محاسبه اين فرضيه از آزمون آناليز واريانس يکطرفه استفاده شد.
٣-٨- محل تولد و ميزان گرايش به خرافات
ميانگين گرايش به خرافات در بين کساني که در شهر متولد شده اند ٧٣.٨٤ و ميانگين گرايش به خرافات در بين متولدين روستا ٨٦.٢٠ مي باشد و گوياي اين است که تفاوت فاحشي بين گرايش به خرافات بين متولدين شهر و روستا وجود دارد. از اين نظر تمايلات بيشتري در بين روستازاده ها وجود دارد.
٣-٩- نوع شغل و ميزان گرايش به خرافات
نتايج حاصل از ارتباط اين دو متغير نشان مي دهد که افراد مورد بررسي که در گروه محصلين جاي گرفته‌اند، با ميانگين گرايش به خرافات ٧٧.٩٥ بيشترين ميزان خرافه گرايي را داشته و کارمندان شرکت هاي خصوصي و دولتي و نيز مديران مدارس و اساتيد دانشگاه ها با ميانگين تقريبا ٦٩.٦٠ کمترين ميزان خرافه گرايي را دارند.
٣-١٠- منطقه و گرايش به خرافات
ارتباط بين منطقه و گرايش به خرافات نيز توسط آزمون آناليز واريانس يکطرفه نشان دهنده اين است که پاسخگوياني که در منطقه ١٨ سکونت داشته اند، با ميانگين گرايشي برابر ٨٦.٦٥ بيشترين ميزان خرافه گرايي را داشته و پاسخگويان منطقه ١ با ميانگين خرافه گرايي برابر ٦٤.٨٧، کمترين ميزان خرافه گرايي را داشته اند. ميانگين خرافه گرايي در بين ساير گروه ها عبارت اند از:
٤- نتيجه‌گيري
آنچه از فحواي آمارها و ارقام تحقيق حاصل مي آيد، نشان دهنده اين واقعيت است که علي رغم شيوع گسترده عقايد و باورهاي طراحي (آگاهي از عقايد و باورهاي خرافي ) درصد نفوذ آن به عنوان يک باور در افراد بسيار پايين است (ميانگين گرايش به خرافات در بين شهروندان تهراني برابر ٣٢.٧٤)، در همين ارتباط از بين کساني که باور به چنين عقايدي دارند، گستره و نفوذ عقيده به اعمال و مناسک شخصي (مثل آب ...) بيش از اعمال و مناسکي است که توسط افراد ديگر (کف بيني ، طالع بيني و ...) قابل انجام است .
منابع فارسي
١. ازکيا، مصطفي (١٣٧٧)، جامعه شناسي توسعه ، تهران : مؤسسه نشر کلمه .
٢. اينگلهارت ، رونالد (١٣٧٣)، تحولات فرهنگي در جامعه پيشرفته صنعتي ، تهران : انتشارات کوير.
٣. جاهودا، گوستاو (١٣٦٣)، روانشناسي خرافات ، ترجمه محمدتقي براهني ، تهران : انتشارات البرز.
٤. داويديان ، هاراطون و غ، ساعدي (١٣٤٤)، آل و ام الصبيان بر مبناي روانشناسي ، مجله سخن .
٥. دواس ، دي . اي (١٣٧٦)، پيمايش در تحقيقات اجتماعي ، تهران : نشر ني .
٦. عميد، حسن (١٣٦٥)، فرهنگ عميد : شامل واژههاي فارسي و لغات عربي مصطلح در زبان فارسي ، تهران : انتشارات اميرکبير.
٧. گلوور، ديويد، استرابريج ، شيلاف و محمد توکل (١٣٨٣)، جامعه شناسي معرفت و علم ، ترجمه شاپور بهيان و همکاران ، انتشارات سمت .